∘ მერაბ მიქელაშვილი ∘
მწვანე ეკონომიკა და საგადასახადო დაბეგვრის ზოგიერთი პრობლემა

ანოტაცია. ეკოლოგიური ანუ „მწვანე“ საგადასახადო რეფორმა, როგორც საგადასახადო და ეკოლოგიური პოლიტიკის ერთობლივ ღონისძიებათა სისტემა, გასული საუკუნის ბოლო ათწლეულის პროდუქტია და ევროპის სახელმწიფოების მიერ საკუთარი საგადასახადო სისტემების ეკოლოგიზაციის მიმართულებით გატარებული საგადასახადო რეფორმებითაა განპირობებული.

საგადასახადო სისტემების ეკოლოგიზაცია მიმართულია გადასახადების გამოყენებით ეკოლოგიური ხარისხის შენარჩუნებისა და გაუმჯობესებისაკენ. ამასთან, ეკოლოგიური საგადასახადო რეფორმა არის ეროვნული საგადასახადო სისტემის რეფორმა, რომელიც ეფუძნება არსებული გადასახადების ეკოლოგიურ გადასახადად ჩამოყალიბებას ან ახალი ეკოლოგიური გადასახადების შემოღებას. ასეთი რეფორმების შედეგად ჩნდება შესაძლებლობა, ერთდროულად იქნეს მიღწეული  ეკოლოგიური პოლიტიკის მიზნები და გაუმჯობესდეს ეკონომიკური მაჩვენებლები.

იდეალურ შემთხვევაში ეკოლოგიურმა საგადასახადო რეფორმამ ხელი არ უნდა შეუშალოს ქვეყნის საბიუჯეტო შემოსავლებს, ამასთან, უცვლელი უნდა დარჩეს გადასახადის გადამხდელის საგადასახადო ტვირთი. არსობრივად, სწორედ ამით განსხვავდება ეკოლოგიური საგადასახადო რეფორმა ეკოლოგიური გადასახადებისგან. ეკოლოგიური გადასახადების ეკვივალენტური ჯამი და საბიუჯეტო დანაკარგები არ წარმოადგენს „მწვანე“ საგადასახადო რეფორმის ჩატარების აუცილებელ პირობას.

მწვანე ეკონომიკა და საგადასახადო დაბეგვრის ეკოლოგიზაცია მნიშვნელოვანი გამოწვევაა ქვეყნის ევროპეიზაციის გზაზე. 

საკვანძო სიტყვები: „მწვანე“ ეკონომიკა, მდგრადი განვითარება, ეკოლოგიური გადასახადი, საგადასახადო სისტემის ეკოლოგიზაცია, ეკოლოგიური საგადასახადო რეფორმა. 

შესავალი

ეკოლოგიისა და ეკონომიკის ურთიერთქმედების პრობლემას ტრადიციულად ნაკლები ყურადღება ექცევა. ამასთან, რთულია არ დაეთანხმო აზრს, რომ ეკონომიკური ზრდა პირდაპირ კავშირშია გარემოს დაბინძურებასა და მის დეგრადაციასთან. ეს გამოიხატება ბუნებრივი რესურსების რეზერვების შემცირებაში, ბიოსფეროს ბალანსის რღვევაში და კლიმატის ცვლილებაში, რაც ზღუდავს შემდგომი განვითარების შესაძლებლობებს.

მსოფლიოში ტენდენციად ყალიბდება „მწვანე“ ეკონომიკის კონცეფციის საფუძველზე სტრატეგიის რეალიზაცია, რომლის საყრდენია „მწვანე“ ეკონომიკის მოდელის გამოყენება, ეკონომიკური ასპექტის ეკოლოგიურ და სოციალურ ასპექტებთან ჰარმონიული თანხვედრა. ტერმინი „მწვანე ეკონომიკა“ გამოიყენება სხვადასხვა კონტექსტში - საქმიანობის სხვადასხვა სახეების, ეკონომიკური და ეკოლოგიური პრობლემების, აგრეთვე ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ინსტრუმენტებთან მიმართებაში. ეკონომიკურ ინსტრუმენტებში კი გამორჩეული ადგილი უკავია გადასახადებს. 

***

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გარემოს დაცვის ექსპერტები (UNEP) „მწვანე“ ეკონომიკას განიხილავენ როგორც სამეურნეო საქმიანობას, რომელიც ზრდის ადამიანების კეთილდღეობას და უზრუნველყოფს სოციალურ სამართლიანობას. ამასთან, ის მნიშვნელოვნად ამცირებს გარემოს დაბინძურების რისკებს [1].

„მწვანე“ ეკონომიკა აქცენტს აკეთებს ადამიანის მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებაზე, გარემოსთან ურთიერთქმედების გათვალისწინებით. მისი პრიორიტეტია მომავალი თაობების კეთილდღეობა. „მწვანე“ ეკონომიკა არის ეკონომიკური საქმიანობის სახეების სისტემა, რომელიც დაკავშირებულია საქონლის და მომსახურების წარმოებას, განაწილებას, გაცვლასა და მოხმარებასთან, რომელსაც  გრძელვადიან პერსპექტივაში მივყავართ ადამიანების კეთილდღეობის ზრდასთან. ამასთან, მომავალი თაობები არ განიცდიან მნიშვნელოვანი ეკოლოგიური დეფიციტისა და ეკოლოგიური რისკების მნიშვნელოვან ზემოქმედებას.

„მწვანე“ ეკონომიკა დამყარებულია სამ აქსიომაზე:

ü  შეზღუდულ გარემოში გავლენის უსასრულო გაფართოების შეუძლებლობა;

ü  მზარდი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების შეუძლებლობა შეზღუდული რესურსების პირობებში;

ü  დედამიწაზე ყველაფერი ურთიერთდაკავშირებულია [2].

„მწვანე“ ეკონომიკაში გამოყოფენ შემდეგ მთავარ მიმართულებებს:

ü  ენერგიის განახლებადი წყაროების დანერგვა;

ü  ნარჩენების მართვის სისტემების სრულყოფა;

ü  წყლის რესურსების მართვის სისტემების სრულყოფა;

ü  „სუფთა“ სატრანსპორტო სისტემების განვითარება;

ü  სოფლის მეურნეობაში ორგანული მიწათმოქმედების ხვედრითი წილის ზრდა;

ü  ენერგოეფექტური კომუნალური სისტემების შექმნა;

ü  ეკოსისტემების შენარჩუნება და ეფექტური მართვის სისტემის შექმნა [3].

„მწვანე“ ეკონომიკის ზემომოყვანილი  მიმართულებები შემდეგ პრინციპებზე დაყრდნობით ვითარდება:

ü  სამართლიანობა (თანასწორობა);

ü  პატივისცემა (აყვავება და განვითარება ყველასთვის);

ü  წინდახედულება (პლანეტის ზღვრული დატვირთულობის გათვალისწინება);

ü  მონაწილეობა (გადაწყვეტილებების მიღების დროს);

ü  ეკონომიკური, სოციალური და ეკოლოგიური მდგრადობა;

ü  ეფექტურობა (სტაბილური წარმოება და მოხმარება);

ü  თაობებს შორის კავშირი (ინვესტიციები მომავალში) [4].

„მწვანე“ ეკონომიკის საფუძველია „მწვანე“ ტექნოლოგიები, რომლებიც მუშაობენ არა ეკოლოგიური პრობლემების შედეგებზე, არამედ მიზეზებზე. ისინი კარდინალურად ცვლიან მიდგომებს, პროდუქტებს და სამომხმარებლო ქცევას. მათ მიეკუთვნება:

ü  ენერგოეფექტურობა და ალტერნატიული ენერგეტიკა;

ü  ელექტროენერგიის მართვის სისტემები;

ü  ეკოლოგიური ტრანსპორტი;

ü  ნარჩენების მართვა.

შესაბამისად, მსოფლიო ეკონომიკის წინაშე მდგარი ამოცანებიდან გამომდინარე, „მწვანე“ ეკონომიკის მნიშვნელოვან ნიშანს წარმოადგენს:

ü  ბუნებრივი რესურსების ეფექტური გამოყენება;

ü  ბუნებრივი კაპიტალის შენახვა და გაზრდა;

ü  დაბინძურების შემცირება;

ü  შემოსავლებისა და დასაქმებულების მაჩვენებლების ზრდა [5].

„მწვანე ეკონომიკის“ კონცეფციის მხარდამჭერები თვლიან, რომ დღეს მსოფლიოში ყველაზე გავრცელებული ეკონომიკური სისტემა არასრულყოფილია, რასაც ადასტურებს ფინანსური კრიზისები და საბაზრო მექანიზმების ჩავარდნები. მიუხედავად იმისა, რომ არსებულმა სისტემამ გარკვეული შედეგები მოიტანა ადამიანების კეთილდღეობის ზრდის პროცესში, მისი ფუნქციონირების ნეგატიური შედეგებიც სახეზეა - ეკოლოგიური პრობლემები, ბუნებრივი კაპიტალის გამოფიტვა, ფართომასშტაბიანი სიღარიბე, ქვეყნებისა და ადამიანების უთანასწორობის განუხრელი ზრდა. დღეს არსებულ ეკონომიკურ მოდელს უწოდებენ „ყავისფერ ეკონომიკას“. ბოლო რამდენიმე ათწლეულის დილემა სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ ეკონომიკური ზრდა აუცილებლად იწვევს ეკოლოგიურ პრობლემებს. „მწვანე“ ეკონომიკის მთავარ მიზანს წარმოადგენს მდგრადი განვითარების უზრუნველყოფა, ადამიანების კეთილდღეობის ზრდა და წარმოების ეკოლოგიზაცია. ეკონომიკის ეს მოდელი პირდაპირ კავშირშია „მდგრადი განვითარების“ არსთან. ტერმინი „მდგრადი განვითარება“ 1983 წელს იქნა შემოღებული გარემოს დაცვისა და განვითარების მსოფლიო კომისიის მიერ, რომელმაც მოამზადა ანგარიში „ჩვენი საერთო მომავალი“. სწორედ ამ ანგარიშმა მოახდინა ტერმინის პოპულარიზაცია. მდგრადი განვითარების არსი მდგომარეობს ცივილიზაციისა და ბიოსფეროს ერთდროულ შენარჩუნებაში [6].

სახელმწიფოს მიერ „მწვანე“ ეკონომიკის განხორციელების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ბერკეტს წარმოადგენს საგადასახადო სისტემის ეკოლოგიზაცია. ეკოლოგიური გადასახადის არსის გაგებისთვის მივმართოთ ევროსტატის მიერ შემუშავებულ განსაზღვრებას [7]. ამ განსაზღვრების მიხედვით, ეკოლოგიურია გადასახადი, რომლის საგადასახადო ბაზაა ობიექტის ფიზიკური მახასიათებელი და რომლის ზემოქმედება გარემოზე მიჩნეულია ნეგატიურად. ამ განსაზღვრებას იყენებს მრავალი საერთაშორისო ორგანიზაცია, კერძოდ, გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია, ევროპული კომისია, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, ევროპის ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაცია, მსოფლიო ბანკი [8]. ამ განმარტებაში დეტალურადაა განსაზღვრული ეკოლოგიური გადასახადის ნიშნები, კერძოდ ის, რომ დაბეგვრის ობიექტის საგადასახადო ბაზა არის არა ღირებულებითი, არამედ ფიზიკური მახასიათებელი. ამასთან, დაფიქსირებულია ის აზრი, რომ გადასახადით უნდა დაიბეგროს დაბინძურების წყარო და თუ ეს შეუძლებელია, მაშინ საგადასახადო ობიექტი იქნება სხვა, დაბინძურების წყაროსთან დაკავშირებული ობიექტი. მაგალითად, ატმოსფეროს დაბინძურების უშუალო წყაროა ავტომანქანის გამონაბოლქვი, რომლის მოცულობის დადგენა ცალკეული ავტომობილისთვის შეუძლებელია. შესაბამისად, გადასახადის ამოღება მოხდება ან უშუალო წყაროდან, ანუ ძრავის საწვავიდან, ან სატრანსპორტო საშუალებებიდან, რომელთა გამოყენების გამო ხდება ატმოსფეროს დაბინძურება.

ეკოლოგიური გადასახადის ზემომოყვანილი განმარტება ერთადერთი არ არის. ცხოვრებისა და სამუშაო პირობების გაუმჯობესების ევროპული ფონდი ეკოლოგიურ გადასახადს განმარტავს როგორც სახელმწიფოს მხრიდან მათზე დაკისრებულ ვალდებულებას, ვინც იყენებს გარემოს [9]. წინა განმარტებისგან განსხვავებით, ეს განსაზღვრება აფიქსირებს ეკოლოგიური გადასახადის მათავარ პრინციპს, რომელსაც ეწოდება „დამაბინძურებელი იხდის“ [10]. ევროპის ეკონომიკური განვითარებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის სტატისტიკური ტერმინების ლექსიკონის მიხედვით ეკოლოგიური გადასახადი ახსნილია როგორც პრინციპი, რომლის მიხედვითაც ეკოლოგიური ზიანის შემცირების ღონისძიებები უნდა დააფინანსოს იმ პირმა, ვისი ბრალეულობითაც მიადგა ზიანი გარემოს [11]. ამ განსაზღვრებას საფუძვლად უდევს წარმოდგენა იმის შესახებ, რომ გარემო არის საზოგადოებრივი საკუთრება, ამიტომ ყველა, ვინც მას ზიანს აყენებს, ზიანს აყენებს საზოგადოებას და ვალდებულია აანაზღაუროს ეს ზიანი. საგადასახადო პოლიტიკის ცენტრის განმარტების თანახმად, ეკოლოგიური გადასახადი არის გადასახადი, რომლითაც იბეგრება გარემოს დამაბინძურებელი ნივთიერება ან პროდუქცია, რომლის გამოყენებითაც იქმნება ეს ნივთირება [12].

ეკოლოგიური გადასახადით დაბეგვრას საფუძვლად უდევს გასული საუკუნის დასაწყისში ა. პიგუს მიერ შემუშავებული თეორია, რომლის მიხედვით გადასახადის სახით ამოღებულმა თანხამ უნდა დაფაროს საზოგადოებრივი დანაკარგები. მისი აზრით, გადასახადი, რომელიც აკორექტირებს უარყოფით გარეგან ეფექტებს, ტოლი უნდა იყოს ზღვრული სოციალური დანახარჯებისა [13].

ეკონომიკური თვალსაზრისით, ეკოლოგიური გადასახადების შემოღება განპირობებულია ობიექტური აუცილებლობით, ფულად გამოსახულებაში აისახოს სახელმწიფოსა და საზოგადოების ის დანაკარგები, რომელიც გამოწვეულია გადასახადის გადამხდელების საქმიანობით გარემოსათვის მიყენებული ზიანით. გარემო, როგორც საზოგადოებრივი საქონელი, რომელსაც ღირებულება არ გააჩნია, ხდება გადასახადის გადამხდელის მხრიდან უსასყიდლო გამოყენების ობიექტი. შედეგად წარმოქმნილი დანაკარგები ტვირთად აწვება საზოგადოებას, რასაც თან ახლავს გარემოს ბუნებრივი რესურსების გადაჭარბებული სარგებლობა, ამიტომ ეკოლოგიური გადასახადების დანიშნულებაა, გადასახადის გადამხდელმა სრულად გადაიხადოს დანაკარგების ღირებულება. სწორედ ეკოლოგიური გადასახადი აიძულებს გადასახადის გადამხდელს, შეამციროს ეკოლოგიური ზიანის დონე. ამგვარად, გადასახადი ხდება მაკორექტირებელი ინსტრუმენტი, რომლის წყალობითაც მიიღწევა ბალანსი წარმოების მოცულობასა და ამ წარმოების შედეგად გარემოზე მიყენებულ ზარალის ოდენობას შორის. ამ გადასახადს უწოდებენ პიგუს გადასახადს.

ეკოლოგიაზე მავნე ზემოქმედებაზე საუბრისას არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ის ამ შინაარსის მატარებელია ადამიანთან მიმართებაში და პირდაპირ გავლენას ახდენს მის სიცოცხლისუნარიანობაზე. ეკოლოგიური პრობლემის არსი არა მხოლოდ ბუნების დანაკარგებია, არამედ გაუარესებული ეკოლოგიის გამო დაკარგული ადამიანები. მაგალითად, გარემოს დაბინძურების ზიანი გამოიხატება ადამიანების სასუნთქი ორგანოების დაავადებების ზრდაში. ავტომანქანების მასიური გამოყენების გამო შექმნილი „სასათბურე ეფექტი“, რომელიც უარყოფითად მოქმედებს კლიმატზე, პირველ რიგში, აუარესებს საზოგადოების ცხოვრების პირობებს. ამ მაგალითებთან ერთად უამრავი სხვა მაგალითის მოყვანაც შეიძლება, თუმცა ფაქტია, რომ ეკოლოგიური გადასახადი თავიდანვე მოწოდებულია, მოახდინოს გარემოზე და, შესაბამისად, ადამიანზე მიყენებული ზარალის კომპენსაცია.

წარმოდგენა ეკოლოგიურ გადასახადზე ეფუძნება იმ ფაქტს, რომ ასეთი გადასახადი მოწოდებულია:

ü  ფულად გამოხატულებაში ასახოს ზიანი, რომელსაც გადასახადის გადამხდელი აყენებს ფიზიკურ პირებს ან ფიზიკურ პირთა ჯგუფს გარემოს დაბინძურების გამო;

ü  აანაზღაუროს ამ პირებისთვის მიყენებული ზარალი, ე.ი. მოახდინოს ზარალის ფულადი კომპენსაცია.

ეკოლოგიური  გადასახადების არსის გააზრებისას ადგილი აქვს სერიოზულ წინააღმდეგობებს. პიგუს გადასახადის კონცეფციის განხორციელებისას მნიშვნელოვან პრობლემას წარმოადგენს საზოგადოების დანაკარგების რაოდენობრივი ინფორმაციის მოპოვება, რომელიც გაძნელებულია დაბინძურების მრავალი წყაროს და იმ ფიზიკური პირების დიდი რაოდენობით, რომლებიც განიცდიან დაბინძურებული გარემოს ზემოქმედებას. ცალკე პრობლემას ქმნის ის ფაქტი, რომ პრაქტიკულად შეუძლებელია კონკრეტული ადამიანების რაოდენობის დადგენა, რომლებმაც განიცადეს ავტოსატრანსპორტო საშუალებების მიერ დაბინძურებული გარემოს ზეგავლენა და იმის განსაზღვრა, თუ თითოეული მათგანის ჯანმრთელობას რა ზიანი მიადგა, მით უმეტეს, შეუძლებელია ამ დანაკარგების ასახვა ფულად გამოსახულებაში. ამასთან, გასათვალისწინებელია ამ ურთიერთქმედების მორალური მხარე - ზიანი, რომელიც ადამიანის ჯანმრთელობას მიადგა, შეიძლება ისეთი სერიოზული იყოს თავისი შედეგებიდან გამომდინარე, რომ მისი შეფასება ფულად ფორმაში შეუძლებელი ხდება. გადასახადით არ შეიძლება ანაზღაურდეს და კომპენსირდეს ის, რისი აღდგენაც შეუძლებელია. პრინციპის დარღვევა ხდება მაშინაც, როცა დამაბინძურებლის იდენტიფიცირება საგადასახადო მიზნებისთვის შეუძლებელია და შესაბამისად, საგადასახადო ვალდებულების გადამისამართება ხდება მათზე, რომლებსაც დაბინძურებაში არავითარი მონაწილეობა არ მიუღიათ. მაგალითად, სახელმწიფომ შეიძლება დაავალდებულოს ბიზნესის სუბიექტები, მათი ობიექტების წინა ტერიტორია წესრიგში ჰქონდეთ, მაშინ როცა დასუფთავებაზე პასუხისმგებელი უნდა იყოს ის, ვინც ქუჩებს ანაგვიანებს.

დღეისათვის მნიშვნელოვან პრობლემას წარმაოდგენს ეკოლოგიური ზიანის შესახებ სანდო ინფორმაციის მოპოვება, რის გამოც გაძნელებულია საგადასახადო ტვირთის ობიექტური დონის განსაზღვრა. ამასთან, არც ისაა გამოსარიცხი, რომ ასეთი ინფორმაციის ფლობის შემთხვევაში იმ ოდენობის საგადასახადო განაკვეთის შემოღება გახდეს საჭირო, რომ გადასახადის გადახდა გადასახადის გადამხდელისთვის შეუძლებელი გახდეს. ამიტომ არის, რომ ეკოლოგიური გადასახადის აღნიშვნისთვის გამოიყენება ორი ტერმინი - ეკოლოგიური გადასახადი და გადასახადი, რომლებიც მიეკუთვნება ეკოლოგიას. ეს პრინციპული ტერმინოლოგიური სხვაობა არსებითად აფართოებს ეკოლოგიური გადასახადების აზრობრივ საზღვრებს და უშვებს ეკოლოგიური და არაეკოლოგიური გადასახადების უფრო ნაკლებად მკაცრ დეფინიციას. ამ შემთხვევაში ეკოლოგიურად შეიძლება მივიჩნიოთ ის გადასახადი, რომელიც ახდენს გადასახადის გადამხდელზე მარეგულირებელ გავლენას და იმავდროულად არ წარმოადგენს პიგუს გადასახადს [14].

თანამედროვე პირობებში ეკოლოგიური გადასახადი არ განიხილება როგორც კომპენსაცია იმათ სასარგებლოდ, რომლებიც დაზარალდნენ გარემოს დაბინძურების შედეგად და მათი ოდენობა არ ეთანადება დაზარალებულთა დანაკარგებს. ამ პრობლემის შესახებ წერდა რ. კოუჩი თავის ცნობილ სტატიაში „სოციალური ხარჯების პრობლემა“, რომელშიც აღნიშნავდა, რომ, თუ საგადასახადო დაბეგვრის შედეგად მიღებული შემოსავლები არ მიემართება მათკენ, ვინც დაზარალდა გადასახადის გადამხდელის საქმიანობის გამო, მაშინ ასეთი გადასახადები არ განიხილება, როგორც დაზარალებულისთვის გადახდილი კომპენსაცია, მიუხედავად იმისა, რომ გადასახადის გადახდა და კომპენსაციის გადახდა ხშირად გაიგივებულია [15].

            ამასთან, ეკოლოგიური გადასახადები მოსახლეობას შეიძლება დაუბრუნდეს საზოგადოებრივი საქონლის სახით, თუ გადასახადების სახით მიღებული შემოსავალი იხარჯება ჯანდაცვის სისტემის განვითარებაზე ან ეკოლოგიური ზიანის აღმოფხვრაზე.

            გარემოს დაცვის ევროპული სააგენტო ეკოლოგიური გადასახადების დიფერენციაციას ახდენს შემდეგი ნიშნების მიხედვით:

ü  ეკოლოგიური გადასახადი, რომლის გადახდის შედეგად მიღებული შემოსავლები აუცილებელია გარემოს დაცვის ღონისძიებებისთვის გაწეული სახელმწიფო ხარჯების დასაფარად;

ü  რეგულირებადი ეკოლოგიური გადასახადი, რომელიც აუცილებელია, როგორც გადასახადის გადამხდელის ქცევის მაკორექტირებელი ინსტრუმენტი;

ü  ფისკალური ეკოლოგიური გადასახადი, რომელიც მოწოდებულია საგადასახადო შემოსავლების გასაზრდელად [16].

იმისათვის, რომ გადასახადი ეკოლოგიურ გადასახადად ჩაითვალოს, ის უნდა ემსახურებოდეს გარემოს დაცვის მიზნების განხორციელებას. შესაბამისად, საჭიროა, რომ მან შეასრულოს არა მხოლოდ ფისკალური, არამედ მარეგულირებელი ფუნქცია, რომელიც ვლინდება გადასახადის გადამხდელისთვის სტიმულის შექმნაში, გამოიყენოს ის საგადასახადო ობიექტები, რომლებიც საუკეთესო ეკოლოგიური მაჩვენებლებით გამოირჩევიან. ამ ეფექტის მიღწევა შესაძლებელია საგადასახადო ტვირთის პროპორციული დიფერენციაციით გარემოს დაბინძურების ხარისხთან მიმართებაში, რაც მიღწევადია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა გადასახადის განაკვეთი დამოკიდებულია ეკოლოგიური ზიანის მოცულობაზე. მაგალითად, თუ ეკოლოგიურად უსაფრთხო ავტომობილების მფლობელებს დაბალ საგადასახადო განაკვეთებს დავუწესებთ, ამით სტიმულს მივცემთ სხვა ტიპის ავტომობილებს, გადავიდნენ ეკოლოგიურად სუფთა ტრანსპორტზე.

ეკოლოგიური გადასახადების კლასიფიკაცია სხვადასხვა ნიშნის საფუძველზე ხდება. ერთ-ერთი უმთავრესი ნიშანია გადასახადის გამოყენების სფერო. ამის საფუძველზე ევროსტატი გამოყოფს ეკოლოგიური გადასახადების შემდეგ სახეებს:

ü  ენერგეტიკული გადასახადი;

ü  სატრანსპორტო გადასახადი;

ü  გარემოს დაბინძურების გადასახადი;

ü  გადასახადი ბუნებრივ რესურსებზე.

ენერგეტიკული გადასახადები თავის თავში შეიცავს გადასახადებს ენერგორესურსებზე და ენერგომატარებლებზე.

სატრანსპორტო გადასახადის ამოღება დაკავშირებულია ტრანსპორტის მფლობელთა საგადასახადო დაბეგვრასთან.

გარემოს დაბინძურების გადასახადი თავის თავში შეიცავს ატმოსფეროში ან წყალში გამოტყორცნილი მავნე ნივთიერებების მოცულობას, ხმაურის ეფექტს, ასევე წარმოების ნარჩენების მართვას.

გადასახადი ბუნებრივ რესურსებზე არის გადასახადი წყლით სარგებლობაზე, სატყეო მეურნეობის მართვაზე და ცალკელული ბუნებრივი რესურსების მოპოვებაზე. ამასთან, ნავთობის და გაზის მოპოვებასთან დაკავშირებული გადასახადები გამონაკლისია არა მხოლოდ ეკოლოგიური გადასახადის ამ ჯგუფისთვის, არამედ მთლიანად ეკოლოგიური გადასახადის შინაარსისგანაა დაცლილი, რადგან მათი შემოღება ხდება რესურსული იჯარის ამოღების მიზნით.

ეკოლოგიური გადასახადების კლასიფიკაცია ხდება საგადასახადო დაბეგვრის ობიექტის საფუძველზეც. ამ შემთხვევაში გამოყოფენ ეკოლოგიური გადასახადის ოთხ ჯგუფს:

ü  ნივთიერების დაბინძურება;

ü  პროდუქტებზე;

ü  კაპიტალურ საქონელზე;

ü  საქმიანობის სახეებზე.

ეკოლოგიური გადასახადების კლასიფიკაცია საგადასახადო ბაზის მიხედვით, ერთი მხრივ, წარმოადგენს საგადასახადო დაბეგვრის ობიექტის მიხედვით კლასიფიკაციის ლოგიკურ გაგრძელებას, ხოლო მეორე მხრივ, წარმოადგენს ენერგეტიკული სატრანსპორტო, გარემოს დაბინძურების და ბუნებრივ რესურსებზე გადასახადების დეტალურ დახასიათებას.

ეკოლოგიური გადასახადების კლასიფიკაცია შეიძლება მოხდეს გარემოს დაცვაზე გაწეული ხარჯების მიმართულებების მიხედვით. ასეთი კლასიფიკაცია შედგება იერარქიის რამდენიმე დონისაგან და საგადასახადო მონაცემებისა და გარემოს დაცვაზე გაწეული ხარჯების დაკავშირების საშუალებას იძლევა. სტატისტიკური მიზნებისთვის ევროსტატი ახდენს ეკოლოგიური გადასახადების კლასიფიკაციას ეკონომიკური საქმიანობის სახეების მიხედვით. მას ემატება გადასახადის გადამხდელების კატეგორიები (ოჯახური მეურნეობები, არარეზიდენტები).

ეკოლოგიური გადასახადების მრავალფეროვნების გათვალისწინებით ევროპის თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციამ OECD ჩამოაყალიბა უნივერსალური პრინციპები, რომელთა საფუძველზე უნდა ხდებოდეს ამ გადასახადების ფუნქციონირება. ეს პრინციპებია:

ü  გადასახადით უნდა იბეგრებოდეს უშუალოდ დაბინძურების წყარო ან ქმედება, რომელიც ამ დაბინძურებას იწვევს;

ü  თუ დაბინძურების წყაროს საგადასახადო დაბეგვრა შეუძლებელია, მაშინ უნდა დაიბეგროს ამ წყაროსთან დაკავშირებული ობიექტები;

ü  გადასახადის განაკვეთი უნდა იყოს დიფერენცირებული და ითვალისწინებდეს დამაბინძურებელი ნივთიერების შინაარსს;

ü  გადასახადის მოქმედების სფერო უნდა განისაზღვრებოდეს გარემოზე მიყენებული ზიანის მასშტაბით;

ü  გადასახადით დაბეგვრა უნდა მოხდეს გადასახადის გადამხდელების ცალკეული კატეგორიების თავისებურებების გათვალისწინებით;

ü  გამანაწილებელი შინაარსის ეფექტები, რომლებსაც იწვევს ეკოლოგიური გადასახადები, არ უნდა კომპენსირებდეს მხოლოდ ამ გადასახადებით;

ü  ეკოლოგიური გადასახადების შემოღების დროს აუცილებელია გათვალისწინებული იქნეს მათი ზემოქმედება გადასახადის გადამხდელების კონკურენტუნარიანობაზე;

ü  საგადასახადო განაკვეთი თანხვედრაში უნდა იყოს გარემოზე მიყენებულ ზიანთან;

ü  საგადასახადო განაკვეთი უნდა ასახავდეს გადასახადის გადამხდელის საქმიანობის თანმდევ ნეგატიურ სოციალურ ეფექტებს, რომელიც დაკავშირებული არ არის გარემოსთან;

ü  ეკოლოგიური გადასახადის განაკვეთი არ შეიძლება იყოს გადასახადის გადამხდელის ეკოლოგიურად მავნე საქმიანობის შედეგად მიღებულ დანაკარგებზე მაღალი, ამასთან, ის არ უნდა იყოს ამ დანაკარგებზე მცირე;

ü  ეკოლოგიური გადასახადები გავლენას უნდა ახდენდეს გადასახადის გადამხდელის ქცევაზე როგორც მოკლევადიან, ასევე გრძელვადიან პერსპექტივაში;

ü  ეკოლოგიური გადასახადის განაკვეთი უნდა ითვალისწინებდეს რიგ ფაქტორებს - ინფლაცია, ეკონომიკური ზრდა, გარემოს დაცვის პრიორიტეტული სფეროების ცვლილება საზოგადოებრივი აზრის პოზიციიდან გამომდინარე, ინოვაციების გავლენა გარემოს დაბინძურებასთან ბრძოლაზე;

ü  ეკოლოგიური გადასახადებიდან შემოსავალი განხილული უნდა იყოს როგორც ზოგადი საგადასახდო შემოსავალი, რადგან პრაქტიკაში ყოველთვის არ არის შესაძლებელი მათი გამოყენება კონკრეტული ეკოლოგიური ზიანის კომპენსაციისთვის;

ü  ეკოლოგიური გადასახადები მისაღები უნდა იყოს საზოგადოებისთვის;

ü  ეკოლოგიური გადასახადები თანხვედრაში უნდა იყოს ეკოლოგიური პოლიტიკის სხვა ინსტრუმენტებთან [17].

საქართველო ნელი ნაბიჯებით მიდის საგადასახადო სისტემის ეკოლოგიზაციის მიმართულებით. მაგალითისთვის შეიძლება მოვიყვანოთ მსუბუქი ავტომობილები, რომელიც დღემდე როგორც ქონების გადასახადის ობიექტების და არა ეკოლოგიური გადასახადის ობიექტებად არიან წარმოდგენილი. 

დასკვნა 

საგადასახადო სისტემის რეფორმირება ეკოლოგიურ საფუძველზე წარმოადგენს მის ეკოლოგიზაციას, როცა თვითონ გადასახადები იძენს ახალ ფუნქციას - გახდეს გარემოსდაცვითი პოლიტიკის ინსტრუმენტი. ამ შემთხვევაში ხდება გადასახადის სოციალურ-ეკონომიკური როლის ამაღლება ქვეყნის ეკონომიკაში. ის ახდენს საზოგადოებისთვის არასასურველი წარმოების მეთოდების კორექტირებას და ამცირებს ეკოლოგიურად სახიფათო პროდუქციის მოხმარების მასშტაბს. საქართველოსთვის აუცილებელია ეკოლოგიური გადასახადების არსებობა, რადგან იგი ასახავს საგადასახადო დაბეგვრის ეკოლოგიზაციის მსოფლიო ტენდენციას. ასეთი გადასახადის შემოღება მნიშვნელოვანია არა მარტო თეორიული, არამედ პრაქტიკული თვალსაზრისიდან გამომდინარე. საგადასახადო სისტემის რეფორმირების მომავალ ეტაპზე აუცილებელია ეკოლოგიური გადასახადების ცალკე გამოყოფა, იმ გადასახადების იდენტიფიკაცია, რომლებიც უნდა გახდეს ეკოლოგიური გადასახადები, გარემოსდაცვითი პოლიტიკის უფრო ეფექტური რეალიზაცია, საგადასახადო შემოსავლების „ეკოლოგიზაციაზე“ ხარჯვის ახალი პოლიტიკის შემუშავება და საგადასახადო სისტემების კონვერგენციის საერთაშორისო ტენდენციის გათვალისწინება.

საქართველოს საგადასახადო სისტემის განვითარება უნდა მოხდეს ეკოლოგიზაციის მიმართულებით და გადასახადის, როგორც ეკოლოგიური პოლიტიკის მნიშვნელოვან ინსტრუმენტად აღიარებით. ეს კი მოითხოვს ღონისძიებების შემუშავებასა და გატარებას, რომელიც აუცილებელია საგადასახადო სისტემის ფუნქციის რეალიზაციისათვის, რომელიც მიმართული იქნება გარემოს დაცვისა და მოსახლეობის ჯანმრთელობის შენარჩუნებისაკენ და რომელსაც უზარმაზარი სოციალურ-ეკონომიკური მნიშვნელობა აქვს სახელმწიფოსთვის. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1.  https://www.unenvironment.org/resources/report/green-industrial-policy-concept-policies-country-experiences

2.  https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/GE%20Guidebook.pdf

3.  https://www.csir.co.za/sites/default/files/Documents/GE%20guide.pdf

4.  http://www.gci.org.uk/Documents/128075741-Green-Economics-an-Introduction-to-Theory-Policy-and-Practice.pdf

5.  https://www.iisd.org/sites/default/files/publications/trade-green-economy-handbook-third-edition-en.pdf

6.  http://rsabc.ru/userfiles/d.-medouz-y.-randers-d.-medouz-predely-rosta.pdf

7.  https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-manuals-and-guidelines/-/KS-39-01-077?inheritRedirect=true

8.  https://unstats.un.org/unsd/envaccounting/seea2003.pdf

9.  http://edz.bib.uni-mannheim.de/www-edz/pdf/ef/97/wp9701en.pdf

10. http://iret.org/pub/SCRE-6.PDF

11. https://stats.oecd.org/glossary/glossary.pdf

12. https://www.taxpolicycenter.org/

13. https://www.econlib.org/library/NPDBooks/Pigou/pgEW.html

14. https://www.cbd.int/financial/fiscalenviron/norway-envtaxes.pdf

15. https://www.law.uchicago.edu/files/file/coase-problem.pdf

16. https://www.eea.europa.eu/publications/Environmental_Issues_No_18

17. https://www.oecd.org/env/tools-evaluation/48164926.pdf

---